Τετάρτη 11 Μαΐου 2011

"Ο Dr Strangelove θα είναι πάντα κοντά μας" του Δημήτρη Χρυσού-Τομαρά ("Καθημερινή", 8/5/2011)








O Dr Strangelove θα ’ναι πάντα κοντά μας
 Ο ραδιενεργός εφιάλτης της Φουκουσίμα και η προφητική κινηματογραφική απεικόνιση της «εκδίκησης της τεχνολογίας»


Του Δημητρη Xρυσου Tομαρα*

Δεν υπάρχει άλλος λαός στον κόσμο με τόσο αφομοιωμένη την ατομική ενέργεια σε όλες τις όψεις του πολιτισμού και της κοινωνίας. Η Ιαπωνία είναι η χώρα που έχει συνδέσει τη σύγχρονη ιστορία της με τη ραδιενέργεια. Για να φτάσουμε όμως στην εποχή των πυρηνικών αντιδραστήρων της Φουκουσίμα, διερχόμαστε μια πλούσια σειρά ιστοριών γεμάτη δράκους, τέρατα και ανθρώπους–θύματα.
Συνήθως οι μεγάλες καταστροφές γεννούν μεγάλες ιστορίες. Αν και το μεταμοντέρνο αυτί μας έχει προ πολλού συνηθίσει τις αφηγήσεις εκείνες έπειτα από σεισμούς, φωτιές, τσουνάμι από όλον τον κόσμο, αν και έχουμε επίσης εξοικειωθεί με ανακοινώσεις ή αφηγήσεις πυρηνικών ατυχημάτων, η περίπτωση Φουκουσίμα και το τσουνάμι που προηγήθηκε είναι μεγάλη και ιστορική καταστροφή. Θα ξεκινήσουμε όμως εδώ από μια φράση του δεκαεξάχρονου Jin Abe, ο οποίος βρέθηκε ζωντανός εννέα ημέρες μετά το τσουνάμι μαζί με την ογδόντα ετών γιαγιά του στην πόλη Ισιμάκι. Ανάμεσα στις φροντίδες του διασώστη του, του έγινε μία ερώτηση: «Tι θέλεις να γίνεις όταν μεγαλώσεις». Kαι ακούγεται πως η απάντηση που έδωσε ήταν: «Kαλλιτέχνης». Ο μικρός Jin, λοιπόν, είναι ο νεαρός καλλιτέχνης που διεσώθη από την «εκδίκηση της φύσης», για να συνεχίσει τη ζωή στον τόπο του, παραδομένο όμως στην επακόλουθη «εκδίκηση της τεχνολογίας».

Αργός θάνατος

Μετά τον σεισμό, σαν μια Αποκάλυψη, ανασύρθηκε η απειλή ενός αργού θανάτου: η ραδιενέργεια. Η οποία δεν προκαλεί μόνον αργές, θολές και φονικές παραμορφώσεις στον άνθρωπο που εκτέθηκε. Επειδή ακριβώς μεταλλάσσει τον αόρατο εντολοδόχο του σώματος, το DNA, προσβάλλει και τους απογόνους εκείνων που εκτέθηκαν. Είναι αόρατη, είναι ως εκ τούτου ένα από τα νυχτερινά φάσματα της τεχνολογικής μας μυθολογίας. Η πρώτη φορά που η ανθρωπότητα αντιλήφθηκε το πραγματικό μέγεθος της απελευθέρωσης της πυρηνικής ενέργειας, ήταν όταν αυτή έγινε ορατή, με τη μορφή εκρήξεων, στις 6 και 9 Αυγούστου 1945. Ανάλογα με τις πηγές που θα χρησιμοποιήσει κανένας, οι άνθρωποι που έχασαν τη ζωή τους αστραπιαία ή με την πάροδο του χρόνου, εξαιτίας αυτών των δύο βομβών, με τα χαριτωμένα ονοματεπώνυμα «μικρό αγόρι» και «χοντρός ανθρωπάκος», είναι της τάξης εκατοντάδων χιλιάδων. Επειτα, ως γνωστόν, η πυρηνική ενέργεια αθωώθηκε, όταν ο κόσμος επιδόθηκε στο παιχνίδι της χρήσης της ατομικής τεχνολογίας για τον ειρηνικό σκοπό της παραγωγής ενέργειας. Παρεμπιπτόντως, στο φιλμ του Kubrick «Dr Strangelove» υπάρχει μια ταμπέλα στο στρατόπεδο από όπου ξεκινάει ο σουρεαλιστικός πυρηνικός εφιάλτης, η οποία γράφει: «Peace is our Business».
Αυτό που ορίζει σχεδόν τη ραδιενέργεια σε σχέση με εμάς, και εκείνο που τη χαρακτηρίζει στα έργα τέχνης και στην καθημερινή ζωή, είναι ο φόβος που έχουμε απέναντι σε κάτι αόρατο, σε κάτι δίχως μορφή. Και αυτό το στοιχείο δεν υπάρχει πουθενά αλλού στον κόσμο από όσο στο νησί της Ιαπωνίας. Γι’ αυτό το πρόσφατο ατύχημα του εργοστασίου πυρηνικής ενέργειας στην επαρχία Φουκουσίμα μοιάζει να βγαίνει από τους χειρότερους εφιάλτες των Ιαπώνων. Ο σεισμός εννέα Ρίχτερ προκάλεσε τον θάνατο. Το τσουνάμι (ιαπωνική λέξη, σημαίνει: το κύμα του λιμανιού) που ακολούθησε αφάνισε πόλεις ολόκληρες και σκότωσε χιλιάδες – άλλωστε, είναι από τους αρχαιότερους εχθρούς του νησιού, αναφέρουμε μόνο τα εξής τσουνάμι από τον δέκατο ένατο αιώνα και ύστερα: Okushiri (1993), Nankaido (1946), Tonankai (1944), Meiji Sanriku (1896), Nankai, Tokai, Kyushu (1854), όλα με χιλιάδες νεκρούς.

Η ματιά των θυμάτων

Ομως, ενώ σεισμός και τσουνάμι επέδρασαν στους ανθρώπους με τρόπο που η τεχνολογία επέτρεψε σε όλον τον πλανήτη να δει και να ακούσει, το εργοστάσιο της Φουκοσίμα, ως αφυπνισμένος δράκος, παρουσίασε διαρροή ραδιενέργειας, η οποία μέχρι τη στιγμή που γράφεται το άρθρο αυτό, συνεχίζεται ενώ κανείς δεν μπορεί να αποκλείσει τα πολύ χειρότερα. Και τη ραδιενέργεια δεν μπορείς να τη βιντεοσκοπήσεις ούτε να τη μαγνητοφωνήσεις.
Σε μια χώρα που έχει συνδέσει τη σύγχρονη στροφή στην ιστορία της με δύο πυρηνικά ολοκαυτώματα, και που ο φόβος της πυρηνικής ενέργειας αποτελεί κεντρικό ψυχικό στοιχείο αυτής της ιστορίας, η περίπτωση της Φουκουσίμα αποκτά νόημα αποκαλυπτικό όχι μόνο για τη σχέση της Ιαπωνίας με τα πυρηνικά, μα για τη συγκρότηση ολόκληρου του τεχνολογικού μας κόσμου μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Τα ίχνη αυτού του νοήματος μπορούμε να τα βρούμε, μεταξύ άλλων, στη γιαπωνέζικη τέχνη.
Στις 28 Μαρτίου 2011 ο νομπελίστας Ιάπωνας συγγραφέας Oe Kenzaburo δημοσίευσε ένα άρθρο στο περιοδικό New Yorker. Γράφει: «Καιρό στοχάζομαι πάνω στην ιδέα να κοιτώ την πρόσφατη ιαπωνική ιστορία μέσα από το πρίσμα τριών κατηγοριών ανθρώπων. Εκείνων που πέθαναν στους βομβαρδισμούς της Χιροσίμα και του Ναγκασάκι, εκείνων που εκτέθηκαν στα τεστ της ατόλης Μπικίνι, και των θυμάτων από ατυχήματα πυρηνικών σταθμών. Αν αναλογιστείς την ιαπωνική ιστορία μέσα από αυτές τις ιστορίες, η τραγωδία είναι αυταπόδεικτη. Σήμερα, μπορούμε να επιβεβαιώσουμε ότι το ρίσκο των πυρηνικών αντιδραστήρων αποτελεί μια πραγματικότητα... και ακόμη μία φορά τώρα πρέπει να δούμε τα πράγματα μέσα από τα μάτια των θυμάτων της πυρηνικής ενέργειας».

Προσβολή από τον αόρατο εχθρό

Η πυρηνική απειλή που πάντοτε προσωποποιείται στη φιλμική μυθολογία της Ιαπωνίας, βρίσκει σθεναρή αντίσταση από τους θαρραλέους Ιάπωνες. Η ραδιενέργεια δημιουργεί τέρατα, αυτά σπέρνουν τον τρόμο στον άνθρωπο, ο οποίος μάχεται τον εχθρό. Η μέγιστη των ειρωνειών είναι ότι σήμερα η απειλή εκφράστηκε από τη λεγόμενη ειρηνική χρήση της ατομικής ενέργειας, σε μια χώρα εξαιρετικά εξαρτημένη από τους πυρηνικούς της αντιδραστήρες για παραγωγή ενέργειας. Ετσι, είναι δύσκολο να προσωποποιηθεί ο εχθρός, που έρχεται συνήθως από κάπου αλλού, και που έχει τη μορφή πλέον μιας αόρατης δύναμης, που εξαπολύθηκε όχι «επίτηδες» αλλά «κατά λάθος». Αυτό είναι κοντολογίς η περίπτωση του ατυχήματος ενός πυρηνικού εργοστασίου, περίπτωση όμως που ομοιάζει επικίνδυνα στις συνέπειές του με μια ατομική βόμβα.
Αν κλέβαμε για λίγο τη σκέψη της Naomi Klein, θα μπορούσαμε ίσως να ισχυριστούμε ότι η έκλυση ραδιενέργειας από ένα εργοστάσιο παραγωγής ενέργειας του σύγχρονου κόσμου δεν είναι παρά μια ύπουλα δολοφονική έκφραση της τεχνολογίας, της επιστήμης και της κατανάλωσης, που στρέφεται βίαια προς τον άνθρωπο. Και ίσως να μην υπάρχει πιο ύπουλη βία από εκείνην της «αόρατης προσβολής». Σε αυτό συμφωνεί και ο Ibuse Masuji, Ιάπωνας συγγραφέας, γνωστός για το μυθιστόρημά του «Μαύρη βροχή», τη δεκαετία του ’60. Το βιβλίο μετέφερε στο πανί ο Shohei Imamura το 1989 μιλώντας για τις επιπτώσεις αυτής της προσβολής, λίγο μετά τη βόμβα της Χιροσίμα. Με τρόπο παρόμοιο με εκείνον του Akira Kurosawa, ο Imamura έχει ως ακλόνητο κέντρο τον άνθρωπο, καθώς αυτός έρχεται αντιμέτωπος με τον παράλογο κόσμο που τόσο μεθοδικά έφτιαξε. Απ’ ό, τι φαίνεται άλλωστε, η πυρηνική ενέργεια θα συνεχίσει να χρησιμοποιείται, ο πλανήτης και οι οργανισμοί του θα συνεχίσουν να μολύνονται από αυτήν, όπως στην περίπτωση της Φουκουσίμα, που η ραδιενέργεια έχει φτάσει μέχρι το Τόκιο: Ο Δόκτορας Αλλοκοτοαγάπιος θα συνεχίσει να μας έχει από κοντά.

Από τον Κουροσάβα στον Γκοτζίλα

Η ιαπωνική ποπ κουλτούρα, ο κινηματογράφος, η λογοτεχνία είναι ήδη γεμάτα από αυτή την οπτική των πραγμάτων, από πολύ νωρίς. Πράγματι, ο Akira Kurosawa δίνει ήδη το 1955 μια κινηματογραφική ταινία με θέμα της έναν άνδρα (Τ. Mifune) ο οποίος κατατρύχεται από το άγχος της αόρατης πυρηνικής απειλής. Το φιλμ αυτό (Ikimono no kiroku, αγγλ. I Live in Fear), εκτός του ότι προσφέρει μια αριστουργηματική αλληγορία πάνω στον μεταπολεμικό ιαπωνικό άνθρωπο, συγκροτεί την έννοια του φόβου όχι γύρω από τις ατομικές εκρήξεις, όπως θα ήταν το προφανές, αλλά γύρω από την απειλή της αόρατης ραδιενέργειας.

Τερατολογία

Εξι μήνες μετά την προσβολή όλων των μελών του αλιευτικού «Daigo Fukuryu Maru» (Τυχερός Δράκος 5) από τη βροχή ραδιενεργών στοιχείων εξαιτίας μιας εκ των πυρηνικών δοκιμών των Αμερικανών στην ατόλη Μπικίνι το 1954, ο καπετάνιος έχασε τη ζωή του και μαζί ενέπνευσε μια ολόκληρη σειρά από ταινίες επιστημονικής φαντασίας.
Ο πιο διάσημος εκπρόσωπος αυτής της σειράς ταινιών είναι φυσικά ο Godzilla, ένα γιγάντιο τέρας με μορφή σαύρας, που έκανε για πρώτη φορά την εμφάνισή του το 1954, με σκηνοθέτη τον Ishiro Honda. Η τεράστια επιτυχία της ταινίας με τον «κακό» Godzilla, ως ένα τέρας που συμβολίζει την επιστήμη και την τεχνολογία, έδωσε το έναυσμα για τη γέννηση νέων αντιπροσώπων μιας ανεπανάληπτης κινηματογραφικής τερατολογίας.
Από τους πιο γνωστούς ήρωες είναι η θρυλική Mothra, ένα θηλυκό λεπιδόπτερο, εντελώς εχθρικό προς τους ανθρώπους, η οποία μάλιστα παρουσιάζεται στα διάφορα βιβλία και ταινίες ως αυγό, κάμπια, χρυσαλλίδα και ενήλικο έντομο. Ο Anguirus είναι ένα τέρας με μορφή δεινοσαύρου, ενώ ο Rodan ένας πτερόσαυρος και ο King Ghidorah είναι ο βασιλιάς του τρόμου, ένας υπερδύναμος φτερωτός διαστημόμορφος δράκος, με τρία κεφάλια, δύο πόδια και δύο ουρές.
Η φιλολογία γύρω από όλους αυτούς τους χαρακτήρες συγκεντρώνεται σε εκατοντάδες ταινίες, βιβλία, κόμικς, τραγούδια κ. λπ. και συνδέεται με μυστηριώδη νησιά, που παραπέμπουν στα νησιά Μarshall και την ατόλη Μπικίνι, εκεί όπου γεννήθηκαν τα μεταλλαγμένα αυτά όντα και όπου κατοικούν, πρωταγωνιστώντας σε μια φοβερά πλούσια τεχνολογική μυθολογία. Ας σημειωθεί ότι ο αμερικανικός στρατός έχει πραγματοποιήσει 67 δοκιμές όπλων ατομικής τεχνολογίας στα νησιά Marshall του Ειρηνικού ωκεανού, από το 1946 έως το 1958, καθιστώντας την περιοχή με διαφορά την τοξικότερη στον πλανήτη.

*Ο κ. Δ. Χ. Τομαράς είναι συγγραφέας, δρ Βιολογίας.


Δεν υπάρχουν σχόλια: